Leraren en Lerarenopleiders in inclusieve Leeromgevingen

Onderzoek binnen dit thema richt zich op hoe in onderwijsorganisaties gelaagde ondersteuningssystemen ontworpen en geïmplementeerd kunnen worden om onderwijsleeromgevingen in te richten waarin alle leerlingen het onderwijs en de zorg kunnen ontvangen om te leren en zich te ontwikkelen.

De unieke situatie van lockdown en schoolsluiting tijdens het voorjaar van 2020 heeft kennis opgeleverd die van belang is voor inclusief onderwijs. Sommige leerlingen vonden het volgen van thuisonderwijs uiterst lastig, terwijl anderen juist baat bleken te hebben bij het leren buiten de context van klas en schoolgebouw. Ondertussen heeft ook het onderwijs een enorme slag geslagen op gebied van ICT inzet en afstandsleren. Zo kan de gemiddelde docent inmiddels opdrachten klaarzetten in de elektronische leeromgeving, een online les verzorgen en leerlingen op afstand begeleiden.

Hierdoor is het perspectief op maatwerk veranderd. De individuele leerling vraagt: laat mij leren op een manier die bij mij past. De nieuwe mogelijkheden op gebied van ICT kunnen praktische barrières voor dit maatwerk wegnemen.

Kortom, de ervaringen van de lockdown hebben de deur geopend naar de introductie van blended learning en hybride leeromgevingen, waarin leerlingen zowel online als offline en zowel in fysieke nabijheid als op afstand kunnen leren. 

Onderzoeksopzet

Het onderzoek richt zicht op de onderbouw van de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo. In dit participatief ontwerp onderzoek zoeken leerlingen, docenten, ouders en support medewerkers samen naar mogelijkheden om ervaringen uit de periode van lockdown om te zetten naar effectieve interventies.

1. De eerste onderzoeksvraag luidt: hoe kunnen actoren met behulp van blended learning een inclusieve leeromgeving ontwerpen die tegemoet komt aan verschillende ondersteuningsbehoeften?
2. De tweede onderzoeksvraag betreft het proces: op welke wijze helpt interdisciplinaire samenwerking tussen docenten, leerlingen, support team medewerkers en ouders om een meer inclusieve leeromgeving ontwikkelen? 

• Status: lopend project
• Looptijd: september 2020 – februari 2021
• Partners: dr. Sui Lin Goei (Windesheim) en drs. Jantien Gerdes (Stichting Voortgezet Onderwijs Lelystad)

Meer weten? Neem contact op met:

Jantien Gerdes, docent-promovenda lectoraat, via jgerdes@sgl.nl(opent in nieuw tabblad).

Een goede samenwerking tussen ouders, docenten en hulpverleners komt het schoolsucces van leerlingen ten goede. Toch loopt de samenwerking tussen deze partners niet altijd soepel. In het project ‘Effectieve ondersteuning van leerlingen binnen het regulier voortgezet onderwijs door verbeterde samenwerking tussen ouders, school en jeugdhulpverlening’ onderzoeken we wat er nodig is om tot een constructieve samenwerking te komen.

Onderzoeksvragen en -opzet

In deze multiple case-study verkennen we welke factoren van invloed zijn op de samenwerking tussen allerlei partners uit verschillende domeinen, en op welke wijze zo’n samenwerking optimaal bijdraagt aan ondersteuning van leerlingen. Wat is bijvoorbeeld de rol van aspecten als nabijheid, vertrouwen, identiteit en gelijkwaardigheid? Hoe delen al die partners uit verschillende domeinen hun kennis? En wanneer leidt deze kennisdeling tot expansief leren?

Het onderzoek wordt uitgevoerd binnen het praktijkonderwijs en de basis- en kaderberoepsgerichte leerwegen van drie scholen voor voortgezet onderwijs in de regio’s Flevoland en IJsselland.

Onderzoeksdoel

Binnen de context van passend onderwijs is het belangrijk dat partners goed met elkaar samenwerken rondom het kind. Maar een goede samenwerking is lang niet altijd eenvoudig en vanzelfsprekend. De bevindingen van dit onderzoek helpen om constructieve samenwerkingsverbanden vorm te geven.

• Status: lopend promotieonderzoek
• Looptijd: het onderzoeksproject loopt tot eind 2020
• Partners: dit onderzoek is gestart binnen de Academische Werkplaats Samen op School, in samenwerking met Windesheim, Vrije Universiteit Amsterdam en Stichting Voortgezet Onderwijs Lelystad
• Financiering: subsidie ZonMw

Meer weten? Neem contact op met:

Jantien Gerdes, docent-promovenda lectoraat
E-mail: jgerdes@sgl.nl(opent in nieuw tabblad)

SWPBS (School-Wide Positive Behavior Support) is een schoolbrede aanpak om gedragsproblemen op school te voorkomen en aan te pakken door een veilige leeromgeving te creëren. Kenmerken van SWPBS zijn:

• Schoolbrede aanpak
• Focus op preventie in een meergelaagd model van ondersteuning
• Lesgeven in gedragsverwachtingen die gebaseerd zijn op schoolbreed gedeelde waarden
• Positieve benadering
• Consistente manier van reageren op probleemgedrag
• Datagestuurd werken
• Samenwerking met ouders en ketenpartners

SWPBS is een raamwerk, geen vastomlijnde methode, en wordt aangepast aan de context waarin het geïmplementeerd wordt. Uit (veelal Amerikaans) onderzoek blijkt dat SWPBS bijdraagt aan een afname van probleemgedrag, toename van sociale veiligheid en een gezonde organisatiestructuur. 

Onderzoeksopzet

Het project is in 2015 gestart met een NWO-subsidie (promotiebeurs voor leraren) en bevindt zich in de laatste fase (afronding van analyses en beschrijving van resultaten). Het doel van dit project is om te onderzoeken wat de effecten van SWPBS zijn op Nederlandse basisscholen. Tussen 2015 en 2018 zijn op 66 basisscholen gegevens verzameld over de mate van implementatie, sociale veiligheid, gedragsincidenten, extra ondersteuning, begrijpend lezen en rekenen/wiskunde. Het project wordt uitgevoerd samen met het Expertisecentrum SWPBS.

• Status: lopend project

Meer weten? Neem contact op met:

Monique Nelen, onderzoeker lectoraat
E-mail: mjm.nelen@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Publicaties

• Nelen, M. Verveer, D., & Kamstra, J. (2020). Over werken met SWPBS in het MBO. Vaktijdschrift Profiel, 2, 20-23.
• Nelen, M. J. M., Willemse, T. M., van Oudheusden, M. A., & Goei, S. L. (2019). Cultural Challenges in Adapting SWPBIS to a Dutch Context. Journal of Positive Behavior Interventions, First published online. doi:10.1177/109830071987609.
• Nelen, M. J. M., Blonk, A., Scholte, R. H. J., & Denessen, E. (2019). School-Wide Positive Behavior Interventions and Supports: Fidelity of Tier 1 Implementation in 117 Dutch Schools. Journal of Positive Behavior Interventions. First published online.
• Nelen, M., Oudheusden, M. v., & Goei, S. L. (2017). De kleur van SWPBS in Nederland. Culturele aanpassing van het SWPBS-model aan de Nederlandse onderwijscontext volgens experts. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 56, 484-495.
• Nelen, M. (2017). Meten is weten. OJ Actueel 2017-8, 4-5.
• Nelen, M., Das, T., Blonk, A., Reijnders, I., Baard, M., Leeuwen, E. v., & Albrecht, A. (2016). De vijf pijlers van SWPBS anno 2016. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 55, 484-493.
• Bergen, E. van, Blonk, A., & Nelen, M. (2015). Over gedragsverwachtingen en regels binnen SWPBS. Zorgprimair, 03-2015, 6-10.
• Nelen, M. (2014). Passende zorg en onderwijs. Een onderzoek naar de samenwerking tussen onderwijs en jeugdzorg op twee PBS-scholen. Zwolle, Christelijke Hogeschool Windesheim, lectoraat Onderwijszorg en samenwerking in de keten.
• Nelen, M., & Bergen van, E. (2013). De Schoolbrede Evaluatie Toets (SETNL) als kwaliteitsinstrument voor Groen naar Geel. Nieuw Meesterschap ,3 (3), 23-28.
• Blonk, A., & Nelen, M. (2011). Het gebruik van data bij gedragsvraagstukken. Zorgbreed. Tijdschrift voor integrale leerlingenzorg, 8 (31), 21-24.
• Goei, S.L, Nelen, M., Oudheusden, M., De Bruine, E., Piscaer, D., Roozeboom, C., Schoorel, B., & Blok, R. (2010). Omgaan met gedragsproblemen in het onderwijs: SWPBS (deel 1). Remediaal 1, jaargang 2010/2011, p. 12-17.
• Goei, S.L, Nelen, M., Oudheusden, M., De Bruine, E., Piscaer, D., Roozeboom, C., Schoorel, B., & Blok, R. (2011). Omgaan met gedragsproblemen in het onderwijs: SWPBS (deel 2). Remediaal 2, jaargang 2010/2011.
• Nelen, M. (2010). Gedragsproblemen op school. De pedagogische kwaliteit van SWPBS. Zwolle, Christelijke Hogeschool Windesheim, lectoraat Pedagogische Kwaliteit van Onderwijs.

Steeds meer scholen gaan met School-Wide Positive Behavior Support (SWPBS) aan de slag om een positief en veilig schoolklimaat tot stand te brengen, waarbij alle leerlingen, dus ook leerlingen met uitdagend gedrag, de ondersteuning kunnen krijgen die ze nodig hebben. SWPBS is een schoolbrede aanpak, gericht op de preventie van gedragsproblemen. Uit onderzoek blijkt dat deze aanpak succesvol is.

Ook binnen het speciaal onderwijs, cluster 4, wordt steeds meer met SWPBS gewerkt. Er is echter nog maar weinig bekend over hoe deze aanpak ingevoerd kan worden in het speciaal onderwijs. Een subsidie van Kinderpostzegels maakte het mogelijk hier onderzoek naar te doen. Drie scholen voor speciaal onderwijs en Hogeschool Windesheim werkten binnen dit project samen. Aan de hand van de ervaringen op deze scholen laten de auteurs zien wat de mogelijkheden én de uitdagingen zijn bij de invoering en inbedding van deze aanpak.

Publicatie

Uit dit project is een boek voortgekomen. Het boek is niet alleen interessant voor alle leraren en schoolleiders die werken binnen het speciaal onderwijs, maar ook voor studenten en opleiders. Er staan veel praktische tips in die anderen kunnen inspireren bij het schoolbreed werken aan een veilig schoolklimaat. Het boek kan besteld worden bij Uitgeverij Pica.

• Status: afgerond project

Meer weten? Neem contact op met:

Dr. Sui Lin Goei, lector
E-mail: SL.Goei@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Het Expertisecentrum PBS (Positive Behavior Support) streeft ernaar duurzame schoolontwikkeling tot stand te brengen via een schoolbreed model. De letters PBS staan voor (School-Wide) Positive Behavior Support. Het doel is systematisch en schoolbreed probleem- en pestgedrag in scholen aan te pakken én te voorkomen.

Heb je als school vragen hierover?

Het Expertisecentrum beantwoordt ze graag en helpt scholen bij het creëren van een veilig schoolklimaat. Het lectoraat Leraren en Lerarenopleiders in inclusieve Leeromgevingen onderzoekt de effecten van PBS. Onder leiding van lector Sui Lin Goei worden diverse projecten opgezet en uitgevoerd. Ook in het lectoraat Sportpedagogiek wordt onderzocht hoe PBS van een schoolcontext kan worden vertaald naar de sport.

PBS-opleidingen en kwaliteitsregister

Samen met Fontys OSO verzorgt het Expertisecentrum diverse opleidingstrajecten en cursussen voor professionals op het vlak van PBS. In de opleidingen leer je meer over de PBS-piramide: het raamwerk voor het implementeren van PBS-interventies op drie ondersteuningsniveaus en een daarbij behorende rol. Professionals worden opgeleid voor een van deze rollen. Zij leren vaardigheden, zoals een uitbreiding op coachvaardigheden, vaardigheden op het gebied van data-analyse, of het analyseren van gedragsvraagstukken.

Vanaf 2016 kunnen PBS-professionals zich voor een landelijk kwaliteitsregister aanmelden. In dit register, dat in principe voor iedereen openstaat, worden alle PBS-professionals geregistreerd die aantoonbaar beschikken over de benodigde competenties voor het uitoefenen van hun specifieke PBS-rol. Neem hierover contact op met onze coördinator.

Meer weten? Neem contact op met:

Anita Blonk, coördinator Expertisecentrum PBS
E-mail: a.blonk@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Zie ook de webpagina van Fontys over PBS-Europe Network(opent in nieuw tabblad).

Leraren zijn de spil in het onderwijs. Binnen dit onderzoeksthema onderzoeken we op welke wijze we leraren zo goed mogelijk kunnen ondersteunen en professionaliseren om adaptieve en inclusieve contexten te realiseren.

Het lesgeven is een uiterst complex beroep en vraagt om continue professionalsering. Lesson Study is een vorm van docentprofessionalisering die uitgaat van actief en cyclisch leren in kleine docententeams, waarbij de focus ligt op het leren van leerlingen in de context van de klas. Daarmee sluit Lesson Study aan bij wat in de internationale literatuur bekend is over effectieve vormen van docentprofessionalisering.

Lesson Study is een van oorsprong Japanse benadering die internationaal steeds meer bekendheid krijgt, en waar in toenemende mate onderzoek naar wordt gedaan. In de Nederlandse context voert het lectoraat onderzoek uit naar de effecten van deelname aan Lesson Study op het handelen en specifiek op de adaptieve lesgeefcompetenties en de competentiebeleving van docenten in diverse contexten. We doen dit met het consortium Lesson Study NL(opent in nieuw tabblad).

Promotieonderzoek

Het recent afgeronde promotieonderzoek van Tijmen Schipper had als speerpunten:

• Het professioneel handelen van docenten in het voortgezet onderwijs
• De adaptieve lesgeefcompetenties van docenten in het voortgezet onderwijs
• De competentiebeleving van docenten in het voortgezet onderwijs
• Het leren van studenten in de lerarenopleidingen en lerarenopleiders
• De schoolcultuur en wat de invloed van de schoolleider en de schoolcontext is op het leren in Lesson Study-teams

Publicatie

Schipper, T. M. (2019). Teacher professional learning through Lesson Study. An examination of Lesson Study in relation to adaptive teaching competence, teacher self-efficacy, and the school context (Doctoral dissertation).(opent in nieuw tabblad) Groningen, the Netherlands: Rijksuniversiteit Groningen.

• Status: afgerond project

Meer weten? neem contact op met:

Dr. Tijmen Schipper, onderzoeker lectoraat
E-mail: t.schipper@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

De relatie tussen de competenties van leraren en de rekenontwikkeling van leerlingen – en de mogelijkheid om daar via rekenleergesprekken invloed op uit te oefenen – is niet eerder empirisch onderzocht en kan bijdragen aan antwoorden op inclusief rekenonderwijs. In dit onderzoek ‘Invloed van leerlingfactoren en leraarcompetenties op de rekenontwikkeling van leerlingen en de invloed van rekenleergesprekken’ gaan we na in hoeverre leerkrachthandelen, self-efficacy en vakspecifieke kennis van leraren van invloed zijn op de rekenontwikkeling (prestaties en beleving) van leerlingen.

Onderzoeksopzet

Het onderzoek richt zich op groep 6 van het primair onderwijs, waarbij leerlingen de transitie maken naar complexere rekenvaardigheden die ook bij het rekenen in het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs worden gevraagd, en die relevant zijn voor maatschappelijke redzaamheid. Een van de opbrengsten is een empirisch onderbouwd raamwerk voor rekenleergesprekken dat in de onderwijspraktijk (po, vo en mbo) kan worden gebruikt.

Het betreft een longitudinaal onderzoek: 2 schooljaren lang worden metingen uitgevoerd waarbij circa 600 leerlingen van groep 6 worden gevolgd in hun rekenontwikkeling. Er zijn 2 meetmomenten: begin groep 6 en eind groep 6. Parallel aan de metingen bij de leerlingen worden bij 23 leraren metingen uitgevoerd gericht op leraarcompetenties. In het tweede onderzoeksjaar wordt een interventie uitgevoerd (professionalisering en een oefenperiode).

• Status: lopend project
• Looptijd: maart 2016 t/m maart 2021
• Partners: dr. Sui Lin Goei (Windesheim), prof. dr. Eliane Segers en prof. dr. Ludo Verhoeven (Radboud Universiteit Nijmegen), prof. dr. Hans van Luit (Universiteit Utrecht)

Meer weten? Neem contact op met:

Jarise Kaskens, docent-promovenda lectoraat
E-mail: jmm.kaskens@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Neem ook een kijkje op www.rekenontwikkeling.simpsite.nl(opent in nieuw tabblad).

Voor het onderzoekspromotieproject ‘Het effect van computergestuurde virtuele leeromgevingen op de motivatie en de rekenkennis en -vaardigheden van verpleegkundestudenten in het hoger en middelbaar beroepsonderwijs’ ontwierpen we een Computergestuurde Virtuele Leeromgeving (CBVLE) in Second Life genaamd Mash.

In het onderzoek werden tal van medicatiescenario’s geprogrammeerd waarin verpleegkundestudenten de principes van de rekenwiskundige kennis en rekenwiskundige handelingen konden oefenen die horen bij de medicatietoediening. Ook overige handelingen die horen bij de medicatietoediening werden geprogrammeerd in de CBVLE: hygiënemaatregelen, communicatie en rapportage. Dit zijn essentiële taken voor verpleegkundestudenten in hun toekomstige beroep.

Onderzoeksresultaten

De studie toont niet alleen aan dat de rekenresultaten en motivatie voor rekenen verbeteren, maar laat ook zien dat de CBVLE verpleegkundestudenten kan trainen in de complexe praktijksituaties die zij in hun toekomstige beroep kunnen tegenkomen. De studie is relevant omdat zij laat zien dat het onderzoek met CBVLEs ook uitgebreid kan worden naar andere vakgebieden, om bewustwording van toekomstige complexe praktijksituaties van studenten te trainen.

• Status: afgerond project
• Partners: Windesheim (lector dr. S. L. Goei), Universiteit Utrecht (promotor prof. dr. J.E.H. van Luit) en Universiteit Wageningen (co-promotor dr. O. Noroozi)
• Financiering: NWO-lerarenpromotiebeurs

Meer weten? Neem contact op met:

Diana Zwart, docent-promovendus lectoraat
E-mail: dp.zwart@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Ook Cito heeft meegewerkt aan een verpleegkundige rekentoets. Veel dank is ook verschuldigd aan de gamebouwer, ing. Arjen Breedveld met wie we dit ontwerp samen hebben gebouwd in de Second Life-omgeving.

Hoe kan het onderwijs constructief samenwerken met ouders? Van schoolleiders tot leraren en van intern begeleiders tot zorgcoördinatoren – vraag je onderwijsprofessionals of samenwerken van belang is voor de ontwikkeling van leerlingen, dan zullen velen van hen dit met ‘ja’ beantwoorden. Ook uit meerdere publicaties, zoals Leraren en ouderbetrokkenheid (Bakker et al., 2013), blijkt het nut van goede samenwerking tussen leraar en ouder. Toch toont ander onderzoek aan dat veel lerarenopleidingen (basis- en voortgezet onderwijs) niet of nauwelijks aandacht besteden aan dit thema.

Ervaren knelpunten in de samenwerking

Startende leraren die terugblikken op hun opleiding geven aan dat zij baat zouden hebben gehad aan scholing op het vlak van communicatie, en dat zij weinig ervaring hebben opgedaan met oudercontacten. In de onderwijspraktijk reiken deze contacten dan ook vaak niet verder dan het versturen van wat nieuwsbrieven of het houden van ouderavonden. Hierdoor laten veel scholen waardevolle samenwerkingskansen liggen. Zeker als je bedenkt dat planmatig samenwerken op het gebied van taal- of rekenonderwijs effect heeft op de prestaties van basisschoolleerlingen, óf op de profiel- en opleidingskeuze van leerlingen in het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs.

Onderzoeksvragen

Binnen het onderzoeksaccent Leraren werken samen met ouders richten wij ons op de vragen:

• Hoe worden studenten voorbereid op het samenwerken met ouders?
• Hoe ziet de bestaande praktijk in het basis-, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs eruit?
• Hoe kunnen aanstaande en zittende leraren beter ondersteund worden?
• Welke succesvolle vormen van samenwerking kunnen ontwikkeld en geïmplementeerd worden?

Huidige projecten

• Het versterken van de samenwerking met ouders door middel van interactieve huiswerkopdrachten.(opent in nieuw tabblad) Onderzoek in samenwerking met de hogeschool Rotterdam, hier vindt ook een promotieonderzoek plaats.
• Samenwerking met ouders in de aanpak van pesten.(opent in nieuw tabblad) Onderzoek in samenwerking met de Hanzehogeschool.

Meer weten? Neem contact op met:

Dr. Martijn Willemse, associate lector
E-mail: m.willemse@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Publicaties

• Willemse, W., Vloeberghs, L., Bruïne, E.J. de, & Van Eynde, S. (2015). Preparing teachers for family–school partnerships: a Dutch and Belgian perspective. Teaching Education. DOI: 10.1080/10476210.2015.1069264.
• Vloeberghs, L., Willemse, M., Bruïne, E. de, & Van Eynde, S. (2015) De voorbereiding van aanstaande leraren in Vlaanderen en Nederland op samenwerken met ouders. Tijdschrift voor lerarenopleiders.
• Bruïne, E. de, Willemse, T.M., D’Haem, J., Griswold, P., Vloeberghs, L., & Van Eynde, S. (2014). Preparing teacher candidates for family–school partnerships. European Journal of Teacher Education. DOI: 10.1080/02619768.2014.912628.
• Bruïne, E. de, & Willemse, T.M. (2012) Samenwerking met ouders: een verplicht onderdeel in het curriculum van lerarenopleidingen? In: F. Harinck, A. van de Ven en T.M. Willemse (Red.) Onderwijszorg en de keten.(opent in nieuw tabblad) Antwerpen/Apeldoorn: Garant, pp 199-218.

Onderzoek in samenwerking met de hbo-opleidingen van Windesheim en in samenwerking met het werkveld, waarmee we bijdragen aan de verdere ontwikkeling van inclusieve opleidingen binnen de hogeschool. Een deel van het onderzoek richt zich op de professionele ontwikkeling van opleiders.

Binnen het onderzoeksthema Inclusief opleiden zetten we onderzoek op in samenwerking met de (leraren)opleidingen van Windesheim waarmee we bijgedragen aan de verdere ontwikkeling van inclusieve opleidingen binnen de hogeschool en in samenwerking met het werkveld. Met inclusieve opleidingen bedoelen we opleidingen waar zoveel mogelijk beoogd wordt inclusief op te leiden. Kortom: goed opleiden.

Inclusief opleiden kent een heel duidelijk professionaliseringsaspect: het is uiteindelijk de docent die op een andere dan een traditionele wijze met zijn studenten zal moeten omgaan. Hij of zij zal de beschikking moeten hebben over een aantal competenties die op voorhand niet of niet optimaal aanwezig hoeven te zijn. Wil inclusief opleiden kans van slagen hebben dan moet er ook aandacht zijn voor de verdere professionalisering van leraren. Daarom staat de professionalisering van docenten mede centraal in dit onderzoeksthema.

Binnen het onderzoeksteam is over dit aspect al veel kennis beschikbaar, zie ook onderstaande publicaties. Binnen het onderzoek kijken we ook naar de effectiviteit van ingezette professionaliseringsactiviteiten.

Meer weten? Neem contact op met:

Dr. Martijn Willemse, associate lector
E-mail: m.willemse@windesheim.nl(opent in nieuw tabblad)

Publicaties

• Willemse, T.M., Boei F. & Pillen, M. (2015). Fostering Teacher Educator’s Professional Development through Communities of Inquiry. Vocations and Learning, DOI 10.1007/s12186-015-9142-3. 
• Willemse, T.M. & Boei, F. (2017). Supporting Teacher Educators’ Professional Development in Research and Supervising Students’ Research. In: P. Boyd & A. Szplit (ed.). Teachers and Teacher Educators Learning through Inquiry: International Perspectives. Krakov: Wydawnictwo Attyka.