Onderzoek naar zingevingsvragen bij ouderen levert vruchtbare samenwerking op

Welzijnswerkers merken in de praktijk dat het soms lastig is om goed in te spelen op levensvragen van ouderen. Vanuit die ervaring werd vanuit Windesheim een mooi onderzoek opgezet waarin welzijnswerkers, studenten, onderzoekers én ouderen samenwerken.

In drie delen besteden we aandacht aan onderzoek naar zingevingsvragen bij ouderen onder leiding van Franka Bakker, associate lector van het lectoraat Goed Leven met Dementie. Het onderzoek illustreert het belang dat binnen het lectoraat wordt gehecht aan het samenbrengen van, én het samenwerken met, de mensen om wie het gaat. De onderzoeken PROZINS en ZINSITIEF zijn voorbeelden van de manier waarop onderzoekers, het onderwijs, het werkveld én de ouderen kunnen samenwerken om uiteindelijk beter te kunnen omgaan met een vraag in de praktijk. 

In deel 1 een interview met Franka Bakker:

Vanuit welke praktijkvraag is dit onderzoek over zingeving opgezet? 
‘De praktijkvraag die de aanleiding was voor het onderzoek naar zingeving bij ouderen kwam van een welzijnswerker uit Meppel. Zij kwam bij ons met de vraag: is het mogelijk om een langlopende samenwerking op te zetten naar zingevingsvraagstukken bij ouderen. Zij merkte dat er bij ouderen soms levensvragen spelen waar ze moeilijk op kon anticiperen. En ook haar collega’s kampten met dat probleem, vertelde ze. Sommigen vonden het moeilijk om de signalen te herkennen, anderen vingen de signalen wel op maar wisten niet hoe ze er een vervolg aan konden geven. Ik ben toen gaan inventariseren vanuit de vraag: speelt deze handelingsverlegenheid ook bij andere organisaties. Toen dit het geval bleek te zijn, is het balletje gaan rollen en zijn we met financiële ondersteuning van het regieorgaan SIA een onderzoek gestart. De focus ligt daarbij op de welzijnswerker en de vraag: Ben je sensitief voor de levensvragen die er kunnen spelen en weet je hoe je er een vervolg aan kunt geven in de vorm van gesprekken, praktische ondersteuning of een doorverwijzing.’

Wat is de reden dat welzijnswerkers willen leren om anders met deze vragen om te gaan? 
‘Welzijnswerkers werken graag oplossingsgericht en zijn daar ook goed in. Zodra het contact is gelegd met een oudere, gaat de professional het gesprek heel open aan, maar met stiekem de oplossing vaak al in het achterhoofd, zoals een inloopactiviteit of een bezoek van een vrijwilliger. Welzijnswerkers merken echter, dat deze oplossingen niet altijd goed genoeg aansluiten bij de vragen die ouderen hebben en dat ze soms na een paar keer niet meer naar een activiteit komen, of anderzijds snel afhaken. Het kan zijn dat in zo’n geval de vraag achter de vraag onvoldoende naar boven is gehaald, of dat het gaat om een zingevings- of levensvraag waar net iets anders nodig is of waar net iets andere gesprekstechnieken voor nodig zijn.

Die oplossingsgerichtheid, het denken vanuit het aanbod – wat overigens ook te maken heeft met gemeentelijk beleid – zit welzijnswerkers soms in de weg. Juist bij zingevingsvragen is er vaak niet direct een praktische oplossing mogelijk. Daarbij komt dat het begrip zingeving een beladen betekenis heeft. In ons verkennende onderzoek PROZINS kwamen we erachter dat welzijnswerkers twee betekenissen hanteren: zingeving in het dagelijks leven en zingeving met een existentiële betekenis. Ze hanteren voor zichzelf vaak de eerste betekenis maar voor hun cliënten juist de tweede: de beladen betekenis die kan gaan over zaken als eenzaamheid en de nabijheid van de dood. De zwaarte die aan het begrip zingeving hangt, maakt het begrip moeilijk hanteerbaar en is tegelijkertijd ook onze uitdaging: hoe kunnen we de term minder beladen en beter bespreekbaar maken? Het is daarvoor onder andere belangrijk dat professionals ook ontdekken welke zingevingsvragen ze zelf hebben.’

Met welke zingevingsvragen krijgen welzijnswerkers in de praktijk te maken? 
‘Welzijnswerk is heel breed en de manier waarop een welzijnswerker in contact komt met een oudere verschilt sterk. De manier waarop die zingevingsvragen aan de orde kunnen komen, is dan ook wisselend. Ze hebben meestal te maken met grote levensgebeurtenissen zoals de overgang van werk naar pensioen, ziekte, het verlies van een partner, familieproblemen, een verhuizing. Ik heb bijvoorbeeld een casus van een oudere die zelf mantelzorger is voor zijn partner met dementie. Hij ziet de relatie met zijn partner ingrijpend veranderen en dat roept de vraag op: Waar haal ík nu de steun die ik eerst van mijn partner kreeg? Hoe kan ik zelf toekomen aan zinvolle activiteiten naast het mantelzorgen? Hoe hou ik regie op mijn eigen leven? Dat is een mooi voorbeeld van een signaal dat je als welzijnswerker moet kunnen opvangen. De volgende vraag is: hoe ga je ermee om? Een eerste stap kan dan zijn dat je als professional helpt om de gedachten van iemand rond een dergelijke vraag te ordenen. In dit geval kreeg de oudere door de hulp van de welzijnswerker bij het ordenen van zijn gedachten zoveel inzicht in zijn situatie dat een volgende stap niet meer nodig was. Het hele instrumentarium van huisbezoeken, (inloop)activiteiten en begeleiding staat natuurlijk ter beschikking maar in het aanbod de oplossing zoeken, werkt niet goed als onderliggende zingevingsvragen blijven sluimeren.’

Wat vind jij zelf waardevol aan dit onderzoek?
‘Ik vind het onderzoek een heel mooi voorbeeld van hoe je op basis van een praktijkvraag onderzoek kunt doen met een duidelijk doel. Het onderzoek sluit ook mooi aan op ons model ‘Goed Leven’ dat we als lectoraat hebben ontwikkeld. Je kunt het ook zien als onderdeel van de beweging van positieve gezondheid waarin meer wordt gekeken naar de mens in zijn geheel en waar een onderbelicht aspect als zingeving meer aandacht krijgt. Ik vind het mooi dat mensen uit het werkveld ons weten te vinden en daarbij ook aangeven dat ze het heel leuk vinden om met studenten samen te werken en daar continuïteit aan willen geven. De manier waarop we in dit onderzoek samenwerken met studenten, het werkveld en de ouderen zelf, maakt het onderzoek heel waardevol. De multidisciplinaire achtergrond van de studenten is daarbij een meerwaarde. Vraagstukken die op wijkniveau spelen benaderen we tegenwoordig steeds meer vanuit de vraag: Wie heeft welke rol, want elke professional heeft zijn eigen perspectief. Het is de bedoeling dat we elkaar steeds beter weten te vinden om die brede blik op gezondheid te ontwikkelen en antwoord te kunnen geven op de vraag: Wat is een goed leven en hoe dragen wij daaraan bij? De kruisbestuiving die plaatsvindt tussen studenten van Verpleegkunde, Social Work, Theologie en Levensbeschouwing, en Toegepaste Gerontologie is daarom heel waardevol.’

Hoe ziet de toekomst van het onderzoek eruit?
‘Het verkennende onderzoek PROZINS hebben we afgesloten en we zijn nu één jaar onderweg met het vervolgonderzoek ZINSITIEF, een actieonderzoek waarbij we meer diepgaande informatie verzamelen en uitwisselen. We doen dit op vier plekken: Dalfsen, Meppel, Zwolle en Nijmegen. Daar inventariseren we de behoeften en de knelpunten, testen nieuwe werkwijzen en samenwerkingsvormen, wisselen we informatie uit en evalueren onze bevindingen. Er zijn ook al wat concrete initiatieven zoals in de Buurtkamers van Zwolle waar we werken aan een nieuwe vorm van tussenaanbod van sociaal werk in samenwerking met geestelijke verzorging. Mensen kunnen daar gesprekken aangaan op bepaalde thema’s gerelateerd aan zingevingsvragen waardoor de ‘vraag achter de vraag’ verkend wordt. Zo’n initiatief is een voorbeeld van onze gezamenlijk zoektocht naar producten die we kunnen vormgeven en inzetten om de omgang van welzijnswerkers met zingevingsvragen van ouderen te verbeteren.’

Franka Bakker is associate lector van het lectoraat Goed Leven met Dementie en doet onderzoek naar gezondheid en welzijn bij ouderen (met dementie). Zij ontwikkelde onder meer het framework Goed Leven waarin een holistische kijk op ouder worden, het uitgangspunt vormt voor hulpverlening.

Lees ook het interview met de nieuw lector Simone de Bruin waarin zij vertelt over het belang van waardevol onderzoek waarin de mens om wie het gaat, centraal staat. 

In het volgende deel verschijnt een interview met een student Social Work die als afstudeeronderzoek meedeed aan het verkennend onderzoek Prozins.