Hoe muziek het leven van mensen met dementie verbetert

In maart ondertekenen de Universiteit Twente en Hogeschool Windesheim een samenwerkingsovereenkomst. Een convenant waardoor onderwijs en onderzoek tussen de twee instellingen voortaan beter en meer op elkaar aansluit. Onderzoeker Rik Wesselink laat zien hoe verrijkend deze samenwerking al is.

Rik Wesselink is docent bij de opleiding Industrieel Product Ontwerp (IPO) en is daarnaast onderzoeker bij het lectoraat ICT Innovaties in de Zorg. Met zijn promotieonderzoek wil hij muziek toegankelijk houden voor mensen met dementie door middel van een speciale muziekspeler. ‘Muziek kan zoveel met je doen. Dat weet ik als geen ander. Ik speel gitaar en ik zing graag. Mijn passie hiervoor wil ik delen op een maatschappelijk betrokken manier.’

Muziek en het brein

Naarmate dementie vordert, verlies je langzaam autonomie. Zo kan het bijvoorbeeld lastig zijn of zelfs onmogelijk worden om apparatuur, zoals een muziekspeler, te bedienen. En zelfs als dat nog lukt, hebben mensen met dementie vaak moeite met het initiatief nemen om muziek aan te zetten. ‘Dat is jammer. Want bijna iedereen houdt van muziek en mensen met dementie kunnen er enorm van opleven! Zo kunnen mensen die helemaal in zichzelf gekeerd zijn, uit hun schulp komen. Dat zie je bijvoorbeeld in het filmpje over Henri. Zodra hij muziek hoort, gaat hij rechtop zitten en zingen. Na het luisteren, beantwoordt hij vragen, terwijl hij daarvoor amper reageerde op zijn omgeving. Dan zie je dat muziek niet alleen het gemoed kan verbeteren, maar ook mentale vermogens.’

Muziek heeft een weldadig effect op de cognitie en kan zelfs de kwaliteit van leven verbeteren, zowel voor mensen mét als zonder dementie. Zo kan muziek onder andere:

• mentale alertheid verhogen
• het geheugen verbeteren
• pijn verzachten
• stress verminderen
• een depressie verlichten
• het gemoed verbeteren
• hogere slaapkwaliteit teweegbrengen

Ontwerpprincipes bij dementie

Door onderzoek te doen en een muziekspeler te maken, is Rik erachter gekomen hoe je het effectiever slimme technologie kan inzetten en ontwerpen voor mensen met dementie. ‘Ondanks dat de behoeftes en problematiek per persoon erg kunnen verschillen, heb ik in mijn onderzoek toch tien algemene richtlijnen gevonden waar je rekening mee kan houden als je ontwerpt voor mensen met dementie.’ Bijvoorbeeld:

• Dat het product makkelijk te begrijpen is: ‘Zo is de vorm van mijn muziekspeler herkenbaar en aan de plaatjes op de knoppen kan je zien wat voor een muziek je kan spelen.’
• Dat het fysiek makkelijk te bedienen moet zijn: ‘Het kost het geen kracht om de speler te bedienen en de knoppen zitten niet te dicht bij elkaar.’
• Dat het kan worden aangepast op de wensen van het individu: ‘Je kan van tevoren zelf kiezen welke radiozenders en albums er beschikbaar zijn.’
• Dat het er niet uitziet als een hulpmiddel voor iemand met dementie. ‘Dat kan stigmatiserend zijn. Iedereen herkent bijvoorbeeld wel zo’n ouderentelefoon met vijf grote knoppen waarmee je vijf mensen kan bellen. Ik wil iets maken waardoor gebruikers zich normaal blijven voelen. Daarom is de muziekspeler herkenbaar en ziet het er niet uit als een hulpmiddel.’

Naast de tien richtlijnen die Rik heeft gedestilleerd uit bestaand onderzoek, heeft hij  nog een elfde toegevoegd naar aanleiding van zijn onderzoek met de muziekspeler bij mensen met dementie thuis. 'Namelijk dat het product mensen actief kan uitnodigen om muziek op te zetten. Want vaak neemt het initiatief bij mensen met dementie af, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van apathie doen ze steeds minder uit zichzelf. In de richtlijnen kwam hier nog niks over terug, dus daar liggen nog kansen! Het voordeel van slimme (of interactieve) technologie is dat het product, de muziekspeler in dit geval, de gebruiker kan uitnodigen om muziek af te spelen.’ De muziekspeler kan de aandacht trekken met licht of geluidsignalen op gezette tijden en als je langsloopt. Zo wordt iemand met dementie op subtiele manier bewogen om eens een muziekje aan te zetten.

Deze ontwerpprincipes kunnen ook worden toegepast op andere producten. ‘Misschien zijn over tien jaar afgeplakte afstandsbedieningen en lelijke mobiele telefoons met vijf knoppen verleden tijd. Er valt nog veel te winnen voor mensen met dementie.’

Een half miljoen kansen voor studenten

‘In mijn project werken zowel studenten van Windesheim als van de Universiteit Twente mee. Zo studeren Windesheimstudenten af op nieuwe ontwerpen van de muziekspeler en heb ik in Twente een student die onderzoekt op welke manieren een gebrek aan initiatief bij mensen met dementie nog meer kan worden gecompenseerd.’ De muziekspeler gebruikt nudging, dat is subtiel duwtje richting een bepaalde keuze geven. Zo nudged de muziekspeler met licht en geluid de gebruiker om muziek af te spelen. ‘Maar er zijn ook nog andere manieren om initiatief te compenseren, ontdekt deze student.’

‘Op deze manier vloeit kennis weer terug in het onderwijs en komen studenten in aanraking met échte projecten die er ook nog toe doen.’ Er komen steeds meer mensen met dementie in Nederland, in 2040 zullen er ruim een half miljoen zijn. Dus het is belangrijk dat de studenten van nu weten wat er gaat spelen en de kans grijpen om een verschil te maken.’

Samenwerking Universiteit Twente en Windesheim

In het onderzoek van Rik komt veel samen. Zijn passies voor muziek, technologie en ontwerpen, de Universiteit Twente en Hogeschool Windesheim (en de TU Eindhoven) en onderwijs en onderzoek. Al deze aspecten komen samen in de drang om iets belangrijks te betekenen voor een kwetsbare doelgroep, zoals mensen met dementie.

Dankzij de samenwerking tussen hogeschool en universiteit kunnen meer organisaties aanhaken en inwoners uit de regio profiteren van onderzoek en onderwijs. De samenwerking richt zich op het versterken van het regionale innovatie ecosysteem en het vergroten van het onderzoeksklimaat waarbij toegepast (praktijkgericht) en fundamenteel onderzoek elkaar versterken om een de woon- en leefomgeving van de toekomst te bouwen!

Rik weet al hoe zo'n samenwerking er in de praktijk uitziet: ‘Ik werkte al als docent bij Windesheim en wilde hier graag blijven. Maar ik wilde ook graag een promotieonderzoek doen, wat alleen kan bij een universiteit, dus ik vroeg wat de mogelijkheden waren! Nou kon ik met Berry Eggen (professor bij Industrial Design, TU Eindhoven), Geke Ludden (professor bij Department of Design, Production and Management, Universiteit Twente) en Marike Hettinga (lector bij het lectoraat ICT Innovaties in de Zorg, Windesheim) én een beurs voor leraren om te promoveren (NWO) dit onderzoeksproject opzetten.’

‘Iedereen heeft zijn rol en is onmisbaar in het proces, zonder deze unieke samenwerking tussen Hogeschool en Universiteiten had ik dit onderzoek niet kunnen doen. De theoretische kennis komt vooral van de universiteiten, de praktische knowhow en specialisatie richting zorg vind ik hier op Windesheim. En alle drie de instituten weten veel over technologie. Dat het nu makkelijker wordt om dit soort samenwerkingen aan te gaan is een goede ontwikkeling!’